Le Monde. ՀՀ իշխանությունները զարմանալիորեն պասիվ են այն ռիսկի հանդեպ, որ Բաքուն դե ֆակտո ինքնուրույն կձեւավորի սահմանը

Հայաստանի իշխանությունները զարմանալիորեն պասիվ են այն ռիսկի հանդեպ, որ Բաքուն դե ֆակտո ինքնուրույն կձեւավորի սահմանը, Շուռնուխ գյուղի մասին հոդվածում գրում է ֆրանսիական Le Monde թերթը:

«Արդեն երկու ամիս Ստեփան Մովսեսյանը ստիպված է ուշադիր հետեւել, թե որտեղ է ոտքը դնում իր տանը: Մի սխալ քայլ, եւ այս 72-ամյա գյուղացին կհայտնվի Ադրբեջանում: Ամեն դեպքում այդպես են ասում ադրբեջանցի զինվորները: 2020 թվականի դեկտեմբերի 27-ին նրանք իրենց GPS-ով մուտք գործեցին գյուղ եւ վճռականորեն հայտարարեցին, որ իրենց է պատկանում սահմանին գտնվող տան կեսը, ինչպես նաեւ ճանապարհի մի կողմում գտնվող եւս 11 տուն:

Տարակուսած տարեց հայի աչքի առջեւ զինվորները մուտքի մոտ ցուցանակ են ամրացրել. «Գյուղ Շուռնուխ, Կուբաթլի շրջան, Ադրբեջանական Հանրապետություն»: Նրա ննջասենյակն ու հյուրասենյակը մնացել են հայկական կողմում, բայց գոմ այլեւս չի կարող մտնել: Ինչեւէ, նրա վիճակն այնքան վատ չի, որքան հարեւաններինը, որոնց պարզապես վտարել են տներից: Բնակիչներն առավել զարմացած էին այդ դեպքից, քանի որ Շուռնուխը Սյունիքի մարզում է, այլ ոչ թե Կուբաթլիի շրջանում, որը Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է անցել 2020թ. նոյեմբերի 9-ին կայացած զինադադարից հետո, որն ամրապնդեց Հայաստանի ջախջախումը Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմում:

Այժմ լեռան ստորոտում գտնվող այս գյուղում լարված իրավիճակ է ստեղծվել: Ստեփան Մովսեսյանը ստիպված է ընտելանալ իր նոր հարեւաններին: Երբ նա ծխում է պատշգամբում, հայացքն ընկնում է դրոշների եւ զինվորականների շարանին՝ ադրբեջանցիները տեղակայվել են ավերված շենքի տանիքի տակ, ճանապարհի մյուս կողմում տեղակայված են ռուս խաղաղապահներ, իսկ նրա այգում այժմ օր ու գիշեր հերթապահում են երկու հայ սահմանապահներ: «Երբեմն տպավորություն է ստեղծվում, որ նրանք ինձ հետեւում են»,- ասում է նա հեգնանքով:

Ակնհայտ լարվածություն

Թշնամիների հետ նոր առճակատումը լավատեսություն չի ներշնչում նրան. «Նախկինում ադրբեջանցիները 120 կիլոմետրի վրա էին: Այսօր նրանք ըստ էության իմ տանն են»: Նրան չի լքում այն միտքը, թե ինչ կլինի, եթե կրակ բացեն: Սյունիքի մարզի սահմանի մյուս գյուղերում, որտեղ նույնպես ադրբեջանցի զինվորներ են հայտնվել, արդեն միջադեպեր են տեղի ունեցել, որոնք խնամքով արձանագրում է հայ իրավապաշտպան Արման Թաթոյանը: Զոհեր եւ վիրավորներ առայժմ չեն եղել, բայց լարվածություն զգացվում է: Խաղաղ բնակիչների կողքին մեկ անգամ չէ, որ նախազգուշական կրակոցներ են հնչել:

Ահաբեկված բնակիչները վախենում են դուրս գալ տներից ու նույնիսկ հիվանդանոց գնալ, քանի որ դրա մի քանի կիլոմետրանոց հատվածը հայտնվել է Բաքվի ձեռքում: Ներքին Հանդ գյուղում կրակոցները հնչել են դպրոցից 500 մ հեռավորությամբ: «Զինվորները օդ են կրակել, բայց դա ոչինչ չի փոխում՝ դա շատ վտանգավոր է, եւ նրանք այնտեղ անելիք չունեն»,- ընդգծում է Արման Թաթոյանը: Իրավապաշտպանը կողմ է ապառազմականացված գոտու ստեղծմանը: Բացի այդ, «սահմանների գծման գործընթացն իրականացվում է ցանկացած իրավական շրջանակից դուրս, զինվորականների սպառնալիքի ներքո եւ քաղաքացիների բոլոր իրավունքների ոտնահարմամբ»: Ոչ ոք չի ստեղծել հատուկ հանձնաժողով կամ նախնական գնահատական չի տվել բնակչության կարիքներին:

«Ադրբեջանցիները գալիս են ու սահմաններ գծում, ինչպես հարմար են գտնում»,- ասում է Ստեփան Մովսեսյանը: Նա փորփրում է պահարանն ու հանում հին սովետական քարտեզը: «Ես այն անգիր գիտեմ: Ես դրանով աշխատել եմ 20 տարի, երբ անտառապահ էի: Այստեղ հրաշալի երեւում է, որ սահմանը Շուռնուխից հեռու է անցնում»,- նա մատով ցույց է տալիս գյուղը: Այն ժամանակ Հայաստանը եւ Ադրբեջանը դեռ ԽՍՀՄ կազմում էին, իսկ սահմանը զուտ վարչական բնույթ ուներ, ուստի ոչ ոք դրան մեծ ուշադրություն չէր դարձնում: Այդ ժամանակից ի վեր ամեն ինչ արմատապես փոխվել է:

Չնայած խնդրի մասշտաբին, հայկական կառավարությունը զարմանալիորեն պասիվ է պահում իրեն այն ռիսկի հանդեպ, որ Բաքուն դե ֆակտո ինքնուրույն կձեւավորի սահմանը: Իրավիճակն էլ ավելի է բորբոքում հայերի դժգոհությունը, որոնք արդեն նրա վրա են դնում պարտության պատասխանատվությունը: «Վարչապետը նույնիսկ չի եկել, իսկ ադրբեջանցիներն ասում են՝ «Սա մերն է», եւ նրանց ոչ ոք չի առարկում»,- բորբոքվում է Գորիի փոխքաղաքապետ Կարեն Քոչարյանը, ով զբաղվում է սահմանամերձ գյուղերով: Արտաքին գործերի նախարար Արա Այվազյանն ասում է, որ հասկանում է մարդկանց շփոթմունքը, բայց համբերություն ցուցաբերելու կոչ է անում. «Այս պատմությունը դեռ չի ավարտվել: Երբ մենք հանդարտեցնենք կրքերը եւ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատենք Ադրբեջանի հետ (երկու երկրները դրանք երբեւէ չեն ունեցել-խմբ․), այդ աշխատանքով հատուկ հանձնաժողով կզբաղվի: Առայժմ պայմանագրի բացակայության պատճառով խոսքը ոչ թե սահմանի, այլ շփման գծի մասին է»։

Ինչեւէ, պատերազմն ավարտվել է, եւ Շուռնուխում հայ զինվորականներ չկան, միայն՝ սահմանապահներ: Բաքվի հետ համաձայնության գալու համար կարող են տարիներ պահանջվել, բայց նախարարը չի անհանգստանում եւ ապավինում է ռուս զինվորականների միջնորդությանը` սրումը կանխելու համար:

«Ամեն անգամ արցունքները խեղդում են»

Բայց առայժմ սեփական տներից վտարված մարդիկ ստիպված են ժամանակավոր ապաստան գտնել: Արմեն Հարությունյանն այժմ ապրում է նախկին քաղաքապետարանի հարակից հրապարակի վրա գտնվող շենքում, որը ավերվել էր առաջին պատերազմի ժամանակ (1988-1994) հրետակոծության հետեւանքով: Պլոկված պատերով փոքրիկ սենյակը նրա համար որպես ննջասենյակ եւ հյուրասենյակ է ծառայում: Տեղի ունեցածը չի տեղավորվում նրա գլխում: «Ես 30 տարի տուն եմ կառուցել: 1990-ին այստեղ պատերազմ եմ եկել: Մենք հաղթեցինք, եւ ես մնացի, քանի որ դա մեր հաղթանակի խորհրդանիշն էր: Բայց հետո մի առավոտ ադրբեջանցի եւ ռուս գեներալները ինձ ասացին. «Դուք պետք է հեռանաք մինչեւ ժամը 17-ը»»,- պատմում է նա:

Մի քանի ժամում նա կորցրել է ամեն ինչ՝ նա այլեւս չի մտնի ոչ միայն տուն, այլեւ անտառ, որն իր համար վաստակի աղբյուր է եղել: Նա կովերին քշել է հարեւանի մոտ, բայց վախենում է նրանց դուրս թողնել՝ նրանք գնում են հին գոմ, ինչը կարող է միջադեպ առաջացնել: Մի անգամ ստիպված է եղել գնալ խոզի ու գոճիների հետեւից, որոնք անցել էին ճանապարհի օտար կողմը: Կենդանիներին վերադարձրել են ռուս զինվորականների ուղեկցությամբ:

Երբեմն Արմեն Հարությունյանը բարձրանում է բլրի վրա, որպեսզի նայի իր տանը: «Ամեն անգամ արցունքները խեղդում են»: Հանկարծ նրա ձայնը խլացնում է բարձր երաժշտությունը: Դրսում մեծ տոնակատարություն է պատրաստվում: Առաջինը՝ պատերազմի ավարտից հետո: Մի քանի ժամից գյուղի վրա 30 մետր կբարձրացվի աղոթած դրոշը: Բնակիչների համար սա կարեւոր խորհրդանիշ է: Նախատեսված է ցույց տալու համար, որ այս հողը նրանց է պատկանում, եւ նրանք չեն հեռանա:

«Այն կերեւա հեռվից»,- ասում է քաղաքապետ Հակոբ Արշակյանը: «Սա կարեւոր է, քանի որ ադրբեջանցիներն արդեն յոթ դրոշ են տեղադրել տարածքում եւ ամեն օր նորերն են ավելացնում: Սա բնակիչների վրա շատ ուժեղ հոգեբանական ճնշումն է ստեղծում»: Առաջիկա շաբաթներին նույնը կանեն Սյունիքի մարզի բոլոր սահմանամերձ գյուղերում: «Սա պարզապես դրոշների շքերթ չէ, այլ գոյատեւման խնդիր»,- ավելացնում է քաղաքապետը:

«Եթե կարողանայի, բոլորին կսպանեի»:

Տոնը սկսվում է: Ամբիոնից բոլոր ելույթները մի ուղերձ են պարունակում. «Դուք պետք է մնաք այստեղ ապրելու համար»: Պահեք հողը՝ հուսալով, որ մի օր ադրբեջանցիներին այստեղից դուրս կշպրտեք: Դրա համար սահմանային բնակավայրերը կընդլայնվեն: Մինչեւ տարեվերջ Շուռնուխում պետք է հայտնվի նոր թաղամաս, որտեղ կտեղավորեն նրանց, ովքեր կորցրել են իրենց տները, ինչպես նաեւ ղարաբաղցի փախստականներին: Այդ թվում՝ Մանյա Ալեքսանյանին ու նրա հարս Մարիամին, ովքեր փախել են մարտերից:

Երբ նրանք եկել են այստեղ, ադրբեջանցի զինվորներ դեռ չեն եղել: Դրանց ներկայության միտքն անգամ նրանց համար «անտանելի» է: 30 տարի առաջ Մանյա Ալեքսանյանն առաջիններից մեկն է վերաբնակեցվել Կուբաթլիում, որտեղից հայկական զորքերը պատերազմից հետո վտարել էին հազարավոր ադրբեջանցիների: «Որդիս այնտեղ է ծնվել: Ես ուրախ էի մի փոքրիկ հայի կյանք պարգեւել այս հողի վրա»:

Հիմա նա ստիպված էր հեռանալ, իսկ նրա ատելությունը ադրբեջանցիների նկատմամբ ավելի ուժեղ է, քան երբեւէ. «Եթե ես կարողանայի, բոլորին կսպանեի: Ես գիտեմ մի ընտանիք, որի որդուն են գլխատել: Եւ նրանք լուսանկարն ուղարկել են մորը: Նա սրտի կաթված է ստացել: Ինչպե՞ս ապրել այդպիսի դեպքից հետո»: Նա քնքուշ նայում է վառարանի մոտ խաղացող իր ութամյա թոռանը: «Նա հաճախ է պատկերացնում, որ ինքնաձիգից կրակում է՝ ձեռքում պահելով մի կտոր փայտ: Ես հպարտ եմ նրանով»:

Բեմում զինվորական համազգեստով երեխաները պարում են «Սրերով պարը»: Նրանց փայտե սրերը բախվում են օդում: Բազմության մեջ ոմանց աչքերն արցունքոտվում են: Զրույցներում նրանք հիշատակում են ռազմաճակատում սպանված 3500 զինվորներին, հազարավոր փախստականներին, կորցրած հողերը, ինչպես նաեւ 74 գերիներին, որոնք մինչ այժմ գտնվում են Բաքվի ձեռքում: Հենց նրանց մասին էր մտածում Ստեփան Մովսեսյանը, երբ դրոշը բարձրացվեց բլրի վրա՝ բուռն ծափահարությունների եւ «զգաստ» հրահանգով քարացած զինվորների հայացքի ներքո: «Մենք նույնիսկ չգիտենք՝ արդյոք նրանց չեն խոշտանգում կամ արդյոք սովամահ չեն անում: Իսկ մենք այստեղ տոնում ենք»,- զարմանում է տարեց հայը: Նա որոշել է մնալ տանը: Բացի այդ, նա ամեն օր դրոշներ է տեսնում պատշգամբից:

News.am